Pewna grupa ludzi, którzy nigdy przedtem nie cierpieli na choroby psychiczne, przechodzi w wieku średnim depresje, które mają charakter psychotyczny. Choroba ta nazywa się melancholią inwolucyjną. Przez długi czas uznawano ją za psychozę organiczną wywołaną zaburzeniami endokrynologicznymi lub innymi objawami starzenia się. Jak dotąd nie odkryto hormonu, którego podanie poprawiłoby stan pacjenta z psychozą inwolucyjną. Przyjmuje się, że sam proces starzenia się niesie wystarczający szok psychologiczny, by wywołać u osób na to nie przygotowanych depresję psychotyczną. Po raz pierwszy jasno dostrzegają, że są śmiertelni, że będą mieli coraz mniej energii i czasu na realizację własnych celów i że często marnowali życie, koncentrując się na sprawach nieistotnych.

Najdokładniejszą metodą określenia stopnia, w jakim dana osoba wykazuje interesujące nas cechy, jest posłużenie się skalą ocen. Końce skali wyznacza para przeciwstawnych cech, takich jak np. wesołość i ponurość, zaś sama skala reprezentuje określony wymiar osobowości. Na linii oznacza się podziałkę i pozycję badanej osoby na uzyskanej w ten sposób skali.

Najlepiej wyjaśniającą zmiany postaw wydaje się teoria LEONA FESTINGERA, zwana teorią dysonansu poznawczego. Zakłada ona, że postawy są zazwyczaj wewnętrznie spójne, a jednostka zachowuje się zgodnie z tymi postawami. Od czasu do czasu pojawiają się jednak niespójności i wywołują one w człowieku stan dysonansu poznawczego. Dysonans ten jest nieprzyjemny dla przeżywającej go osoby i jest ona wówczas motywowana do redukcji dysonansu lub unikania go. Festinger mówi o redukcji dysonansu i osiąganiu konsonansu. Jeśli zatem ktoś twierdzi, że palenie jest szkodliwe, a sam pali, to niemal z pewnością przeżywać będzie dysonans. Może go zredukować, rzucając palenie. Może też szukać informacji, które podważą jego przekonanie o szkodliwości palenia i również w ten sposób osiągnąć konsonans.

Stosunek ten pozwala nam ocenić istotność różnicy między średnimi. Zgodnie z praktyczną regułą stosunek krytyczny powinien mieć wartość przynajmniej 2,0, aby różnicę między średnimi można było uważać za istotną. Ilekroć poprzednio była mowa w tej książce o tym, że różnica między średnimi jest „statystycznie istotna”, oznaczało to, że stosunek krytyczny był właśnie co najmniej tak wysoki.

Socjometria zajmuje się pewnym bardzo ważnym aspektem osobowości, a mianowicie tym, jak dana osoba oddziałuje na innych ludzi. William James powiedział raz, że mamy tyle jaźni, ilu jest ludzi, którzy nas znają (ponieważ to, w jaki sposób oddziałujemy na innych, stanowi ważny element naszego ,,ja”), a jeden z późniejszych psychologów, Mark A. May, zdefiniował kiedyś osobowość jako „społeczną wartość bodźcową”.

Motyw pozyskania aprobaty wydaje się wywodzić od dostarczających przyjemności motywów pozytywnych oraz od satysfakcji płynących z popędów przetrwania. Jego geneza jest podobna do pochodzenia motywu panowania nad sytuacją i wiąże się z uwarunkowaniem na bodźce i uczeniem się reakcji.

Urojenia są to sądy i przekonania, utrzymujące się mimo obiektywnie istniejących dowodów na ich nieprawdziwość. Urojenia wykraczają poza neurotyczne obsesje, tak jak obsesje sięgają dalej niż przesądy i uprzedzenia. Normalna osoba -jeśli tego chce – może zazwyczaj wyeliminować dany przesąd, neurotyk nie jest w stanie pozbyć się obsesji, ale odnosi się do niej krytycznie, psychotyk zaś całkowicie akceptuje swe urojenia. Istnieją trzy rodzaje urojeń: urojenia wielkościowe, urojenia poniżające i urojenia prześladowcze.

HUGH HARTSHORNE i MARK A. MAY, dwaj psychologowie z Institute of Humań Relations z Yale, opracowali serię eksperymentów do zbadania uczciwości. Aranżowali sytuacje, w których dzieci szkolne były posyłane do sklepu, gdzie wydawano im pomyłkowo nadprogramową resztę. Tworzyli też inne sprzyjające sytuacje, w których dzieci miały okazję zmienić wyniki własnych klasówek, odpisać zadanie od kolegi, zerknąć w zakryte karty loteryjki lub rozwiązać łamigłówkę, stosując niedozwolone „skróty”.

Nazwę psychozy maniakalno-depresyjnej stworzył pod koniec XIX wieku niemiecki psychiatra EMIL KRAEPELIN. Opisując to zaburzenie, przeciwstawił je innej chorobie, którą nazwał demen- tia praecox. Termin ten wybrał z dwóch powodów. Na podstawie swego doświadczenia sądził mianowicie, że zaburzenie to prowadzi do defektu intelektu i ujawnia się we wczesnym okresie życia. Późniejsze badania wykazały, że nie zawsze tak się dzieje. Dlatego też współczesna psychologia zaadaptowała inną nazwę dla tej choroby, a mianowicie schizofrenia, co oznacza „rozszczepienie umysłu”. Nazwał ją tak EUGEN BLEULER, również psychiatra niemiecki. Bleuler podkreślał oderwanie od rzeczywistości jako objaw osiowy tego schorzenia. Tworząc termin „schizofrenia”, opisywał brak spójności pomiędzy zachowaniem a emocjami pacjenta. Chory może twierdzić, że jest Napoleonem, co nie przeszkadza mu spokojnie czekać w kolejce do szpitalnej kawiarenki. Może być całkowicie obojętny wobec „faktu”, że jest torturowany. Potrafi łagodnie oświadczyć, że nie może pójść do pracy, bo nie ma nóg. Realne fakty i cele nie mają już dla niego żadnej siły motywującej, w przeciwieństwie do kaprysów zmiennej wyobraźni.

Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na równowagę osobowości jest satysfakcja i poczucie spełnienia towarzyszące dobrze wykonanej pracy. Spróbuj planować, podejmować i przeprowadzać do końca takie działania, które będą społecznie użyteczne, a zarazem interesujące dla ciebie.

Trochę trudno jest zrozumieć, dlaczego nie używamy zwyczajnych procentów i nie przyznajemy 10 randze pozycji centylowej, równej po prostu 80 (gdyż mamy 40 wyników niższych, które reprezentują 80% próbki). Przyczyna tego stanie się nieco jaśniejsza, gdy rozpatrzymy dwa środkowe wyniki, tj. rangi 25 i 26. Leżą one po dwu stronach środka skali, a więc jeden powinien przypaść nieco powyżej 50, a drugi nieco poniżej. Taki właśnie wynik otrzymamy z naszego wzoru. Obliczenie pokaże, że ich centyle wyniosą odpowiednio 51 i 49.

Istnieją dwie główne techniki badania wzajemnych powiązań, które były przyczyną wprowadzenia przez Cattella rozróżnienia między cechami powierzchniowymi (surface traits) i cechami źródłowymi (source traits).