Allport wprowadził także szereg innych rozróżnień, aby pokazać, że dyspozycje są zorganizowane w pewien rodzaj hierarchii – niektóre są o wiele ważniejsze dla danej jednostki niż inne. W tym celu wprowadza on podział na cechy dominujące (cardinal), zasadnicze (central) i wtórne (secondary). Niektóre jednostki wyróżniają się przewagą jakiejś jednej cechy dominującej. Osoby takie mogą być postaciami historycznymi lub fikcyjnymi, a często stają się „osobowościami wzorcowymi”, przy pomocy których określamy innych. Jeśli mówimy, że ktoś jest donżua- nem lub donkiszotem, klasyfikujemy go za pośrednictwem jego podobieństwa do określonej „osobowości wzorcowej”, której cechy, jak sądzimy, są innym znane. Chociaż u niewielu ludzi występuje wyraźna przewaga jednej cechy dominującej, większość posiada kilka cech, które w zasadzie określają ich osobowość. Allport powołuje się na charakterystykę psychologa Williama Jamesa, którego cechowała „wrażliwość, żywość, humanitaryzm i towar zysk ość”. Są to cechy zasadnicze, ponieważ tych parę określeń wystarczyło, aby go scharakteryzować. Allport w pilotażowych badaniach przeprowadzonych jia 93 studentach polecił im scharakteryzować jakąś osobę, dobrze im znaną, za pomocą tylu słów, określeń czy zadań, ilu na to każdy z nich potrzebował. Okazało się, że charakterystyki te wymagały podania przeciętnie 7,2 (od 3 do 10) zasadniczych właściwości (Allport, 1960). Przemawia to za koncepcją niewielu cech zasadniczych. Na koniec istnieje wiele cech wtórnych, wyrażających względnie izolowane zainteresowania lub sposoby reagowania: wiele z nich lepiej jest określać raczej jako „postawy” niż jako „cechy”.

Ponieważ zachowanie dorosłych w znacznej mierze jest dostosowane do ról społecznych, daje się ono w pewnym stopniu przewidzieć. Wiemy, jakiego zachowania można oczekiwać od ludzi na oficjalnej herbatce czy przyjęciu, na meczu piłki nożnej lub na obradach partii politycznej. Człowiek, zazwyczaj pełen godności lub rezerwy, na zebraniu swego klubu może zachowywać się podobnie jak jego koledzy, mówiąc każdemu po imieniu i dzieląc ogólny nastrój szczerej przychylności. Gdy zebranie skończy się, powraca znowu do swego zwykłego sposobu bycia.

Dla stworzenia teorii typów osobowości nie trzeba koniecznie odwoływać się do typów fizycznych czy fizjologicznych. Można szukać typów opartych na cechach behawioralnych czy psychicznych, nie uciekając się do innych korelacji. Być może, spośród teorii typów' psychicznych najlepiej znana jest klasyfikacja na introwertyków i ekstrawertyków, którą zaproponował szwajcarski psycholog Carl J. Jung (1875-1961). Introwertyk, zwłaszcza w czasie emocjonalnego stressu czy konfliktu, skłonny jest zamykać się w sobie. Do charakterystycznych cech intro- wersji należy nieśmiałość oraz skłonność do pracy w samotności, np. raczej w bibliotekach i laboratoriach niż wśród ludzi. Introwertyk może wejść na mównicę, np. w charakterze przywódcy ruchu religijnego, lecz nawet tam działa pod wpływem impulsów wewnętrznych. Ekstrawertyk, przeciwnie, gdy znajduje się w sytuacji stressowej, pragnie zagubić się wśród ludzi. Na ogół bardzo towarzyski jest za pan brat ze wszystkimi. Skłonny jest do wyboru takiego zawodu, jak handel lub prace organizacyjne, gdzie się ma do czynienia raczej z ludźmi niż z rzeczami. Zwykle stosuje się do konwenansów, jest ortodoksyjny, dbały o ubiór, ambitny. Nietrudno będzie każdemu z nas znaleźć wśród swych znajomych „typowego” introwertyka i „typowego” ekstrawertyka. Fakt ten powoduje, że klasyfikacja Junga budzi zaufanie i tłumaczy jej popularność (Jung, 1923).

– 1. Statystyka jest nauką, która zajmuje się zbieraniem danych liczbowych, opracowywaniem tych danych oraz wyciąganiem z nich wniosków.

W przyszłości niewątpliwie zaobserwujemy wzrastające zastosowanie programów jako pomocy w uczeniu się. Gramofon przy nauczaniu muzyki, epidiaskop na wykładach z zakresu sztuki, magnetofon przy nauczaniu języków i wymowy są czymś tak zwykłym, że nie myślimy o nich jako o mechanicznych pomocach naukowych. Programy, czy to stosowane w maszynach uczących, czy w jakiś inny siposób, są innowacją tylko pod tym względem, że wyzyskuje się je tam, gdzie dawniej nie uważano by tego za właściwe, jak np. w nauczaniu gramatyki w szkołach średnich (Blumenthal, 1960), psychologii na uczelni (Harward), logiki (kolegium Hamilton) lub interpretacji Starego Testamentu (kolegium Earlham).

Chociaż nikt nie wątpi, że posługujemy się naszymi mózgami, gdy myślimy, niewiele więcej możemy na ten temat powiedzieć z jakąś dozą pewności. Nie ma żadnego zlokalizowanego „ośrodka myślenia” w mózgu, tak jak są zlokalizowane ośrodki czynności mięśniowych lub widzenia.

Jedenastu badanych, którzy nie otrzymali specjalnej dodatkowej instrukcji, wykonało 7 zadań, stosując wszędzie typowy sposób rozwiązywania. Ponieważ kierowali się oni nawykowym nastawieniem, nie zauważyli, że można było zastosować łatwiejszy sposób rozwiązania zadań 6 i 7.

Skojarzenia swobodne: sekwencje słów, w których jedno słowo wywołuje drugie w sposób swobodny, bez zwykłych ograniczeń nakiadanych przez organizację materiału według wymogów' gramatyki i sensu. Stosowane w terapii psychoanalitycznej.

Badania nad ludźmi twórczymi czy to oparte na niewielkich grupach wybitnych jednostek, czy też na bardziej przeciętnej populacji, wykazują u nich szereg charakterystycznych cech, takich jak elastyczność, płynność skojarzeń oraz zdolność do syntetycznego ujęcia w połączeniu z brakiem konformizmu społecznego. Niełatwo określić zależność pomiędzy nerwicowymi symptomami a uzdolnieniami twórczymi: czasem neurotyczne konflikty mogą dostarczać problemów dla wysiłków twórczych, czasami natomiast mogą przeszkadzać w twórczości. Znany jest także pogląd, że niektórzy twórcy mogą zdradzać cechy dziecięce: a więc zależność od innych, skłonność do przeciwstawiania się autorytetom i konwencjom, poczucie wszechmocy oraz naiwność {w pewnych określonych dziedzinach).

Słowo stanine zostało ukute przez lotnictwo dla określenia skali znanej początkowo pod nazwą standard nine {standardowe dziewięć) posługującej się wynikami standaryzowanymi pewnego rodzaju zc średnią 5, odchyleniem tandardowym 2 i zakresem wyników od 1 do 9.

We wzorze tym nu, i OM, są to błędy standardowe dwóch porównywanych średnich. Przypuśćmy (będzie to przykład dla nieskorelowanych danych), że mamy porównać wyniki testu osiągnięć szkolnych otrzymane w dwóch miastach: wyniki przedstawione są w pewnej arbitralnej skali. Wyniki w mieście A mają średnią 70, a błąd standardowy tej średniej wynosi ,40. Wyniki w mieście B mają średnią 72 i błąd standardowy 0,30. Chcemy się dowiedzieć, czy średnia dla miasta B, wynosząca 72, jest w sposób istotny wyższa niż średnia dla miasta A, wynoszącej 70.

Jeśli pogrupujemy ludzi według ich zawodów, to znowu okaże się, żc pogrupowaliśmy ich według inteligencji. Zgodność ta jest po części rezultatem wzajemnych zależności między inteligencją, wykształceniem a poziomem zawodowym. Na ryc. 15-6 przedstawiono reprezentatywne rezultaty badań testowych w czasie II wojny światowej. Rangi dla poszczególnych zawodów pozostały prawie takie same, jak w okresie I wojny światowej. Rezultaty z czasów I i II wojny dla zawodów, które dadzą się ze sobą porównać, wykazują korelację ,84 (Stewart, 1947).