Chociaż nikt nie wątpi, że posługujemy się naszymi mózgami, gdy myślimy, niewiele więcej możemy na ten temat powiedzieć z jakąś dozą pewności. Nie ma żadnego zlokalizowanego „ośrodka myślenia” w mózgu, tak jak są zlokalizowane ośrodki czynności mięśniowych lub widzenia.

Jedenastu badanych, którzy nie otrzymali specjalnej dodatkowej instrukcji, wykonało 7 zadań, stosując wszędzie typowy sposób rozwiązywania. Ponieważ kierowali się oni nawykowym nastawieniem, nie zauważyli, że można było zastosować łatwiejszy sposób rozwiązania zadań 6 i 7.

Skojarzenia swobodne: sekwencje słów, w których jedno słowo wywołuje drugie w sposób swobodny, bez zwykłych ograniczeń nakiadanych przez organizację materiału według wymogów' gramatyki i sensu. Stosowane w terapii psychoanalitycznej.

Badania nad ludźmi twórczymi czy to oparte na niewielkich grupach wybitnych jednostek, czy też na bardziej przeciętnej populacji, wykazują u nich szereg charakterystycznych cech, takich jak elastyczność, płynność skojarzeń oraz zdolność do syntetycznego ujęcia w połączeniu z brakiem konformizmu społecznego. Niełatwo określić zależność pomiędzy nerwicowymi symptomami a uzdolnieniami twórczymi: czasem neurotyczne konflikty mogą dostarczać problemów dla wysiłków twórczych, czasami natomiast mogą przeszkadzać w twórczości. Znany jest także pogląd, że niektórzy twórcy mogą zdradzać cechy dziecięce: a więc zależność od innych, skłonność do przeciwstawiania się autorytetom i konwencjom, poczucie wszechmocy oraz naiwność {w pewnych określonych dziedzinach).

Słowo stanine zostało ukute przez lotnictwo dla określenia skali znanej początkowo pod nazwą standard nine {standardowe dziewięć) posługującej się wynikami standaryzowanymi pewnego rodzaju zc średnią 5, odchyleniem tandardowym 2 i zakresem wyników od 1 do 9.

We wzorze tym nu, i OM, są to błędy standardowe dwóch porównywanych średnich. Przypuśćmy (będzie to przykład dla nieskorelowanych danych), że mamy porównać wyniki testu osiągnięć szkolnych otrzymane w dwóch miastach: wyniki przedstawione są w pewnej arbitralnej skali. Wyniki w mieście A mają średnią 70, a błąd standardowy tej średniej wynosi ,40. Wyniki w mieście B mają średnią 72 i błąd standardowy 0,30. Chcemy się dowiedzieć, czy średnia dla miasta B, wynosząca 72, jest w sposób istotny wyższa niż średnia dla miasta A, wynoszącej 70.

Jeśli pogrupujemy ludzi według ich zawodów, to znowu okaże się, żc pogrupowaliśmy ich według inteligencji. Zgodność ta jest po części rezultatem wzajemnych zależności między inteligencją, wykształceniem a poziomem zawodowym. Na ryc. 15-6 przedstawiono reprezentatywne rezultaty badań testowych w czasie II wojny światowej. Rangi dla poszczególnych zawodów pozostały prawie takie same, jak w okresie I wojny światowej. Rezultaty z czasów I i II wojny dla zawodów, które dadzą się ze sobą porównać, wykazują korelację ,84 (Stewart, 1947).

Gdy pytamy o reprezentatywność średniej, to w rzeczywistości chodzi tu o dwie sprawy. Po pierwsze, jakie są błędy pomiaru? Po drugie, jakie są błędy pobierania próbki? Dwóch ludzi mierzących tę samą długość za pomocą linijki może otrzymać nieco inne wyniki, a jeśli mierzą stoperem czas trwania jakiegoś zdarzenia, to mogą podać czasy nieco odmienne. Różnice te są błędami pomiaru, możemy przyjąć, że są one małe. Niewielkie błędy, wynikające z grupowania wyników, jak przy obliczaniu średniej w tabl. 13-3, zaliczamy do błędów pomiaru. Ale istnieje jeszcze drugi rodzaj błędu: błąd pobierania próbki. Przypuśćmy, że dobraliśmy inną przypadkową próbkę tej samej wielkości, przeprowadziliśmy potrzebne pomiary i obliczyliśmy średnią. Jakich różnic pomiędzy pierwszą a drugą średnią, wynikających z przypadku, można by oczekiwać?

Ta niestałość wyników w pierwszych latach życia nie pozwala nam uzyskać wczesnej oceny inteligencji wolnej od wpływu środowiska rodzinnego Przyczyną niskich korelacji pomiędzy wcześniejszymi a późniejszymi testami jest po części zmiana treści testów. Testy do badania niemowląt są z konieczności niewerbalne, podczas gdy później testy werbalne są bardzo ważną częścią skali. Dopiero wtedy, gdy czynnik werbalny zaczyna odgrywać istotną rolę w myśleniu dziecka (poczynając od dwóch lat, jak wskazują rezultaty naszych testów), uzyskany iloraz inteligencji pozwala na przewidywanie późniejszego I.I. W latach szkolnych iloraz inteligencji jest względnie stały: natychmiastowe powtórzenie badań testowych wykazuje na ogół korelację około ,89, testy oddzielone okresem 20 miesięcy korelują na poziomie około ,84, a okresem 5 lat – około ,70 (Bradway, 1945: Bayley, 1949).

Wspomniano wyżej, że oddsiaływanie na uczącego się za pomocą sztucznej nagrody stawia go w sytuacji konfliktowej. Jeśli do wykonania jakiegoś zadania, wymagającego uczenia się, trzeba skłaniać obietnicą nagrody, to znaczy, że brak jest wystarczającej immanentnej motywacji do wykonania tego zadania lub że zadanie to jest nielubiane i unikano by go, gdyby nie nagroda. Jeden ze sposobów graficznego przedstawienia tego konfliktu zademonstrowano na ryc. 11-8. Osobnik O jest przyciągany przez przynętę pozytywną — przyjemną nagrodę Np i odpychany przez bodziec negatywny, jaki wywołuje nieprzyjemne zadanie Z„. Sytuacja taka nosi nazwę konfliktu między dążeniem a unikaniem. (Zagadnienie konfliktu jest omawiane obszernie w rozdziale 18). Ponieważ nagroda jest tu związana z zadaniem w sposób sztuczny, uczący się będzie wolał wybrać łatwiejszą drogę do nagrody, jeśli to będzie możliwe. Wobec tego ktoś, od kogo dana rzecz zależy, musi otoczyć nagrodę barierą (na rysunku reprezentuje ją gruba linia), tak aby uczeń mógł ją osiągnąć tylko przez wykonanie zadania. Matka musi trzymać cukierek poza zasięgiem dziecka, dopóki nie zamiecie ono alejki. Nauczyciel nadzoruje egzamin pisemny, pilnując, aby uczniowie nie znajdowali odpowiedzi w zbyt łatwy sposób.

Gdy staramy się zrozumieć różnice indywidualne, ciągle staje przed nami pytanie: czy dana osoba urodziła się taka, czy też stała się tym, kim jest na skutek uczenia się? Zagadnienie to występuje w różnych gałęziach psychologii, a my zetknęliśmy się z nim w dyskusji nad instynktem (s. 107) i spostrzeganiem przestrzeni (s. 310). Pojęcie ewolucji, która zakłada utrzymanie się przy życiu jednostek najlepiej przystosowanych do przetrwania oraz przekazywania cech przystosowawczych w drodze dziedziczenia, sugeruje istnienie silnego dziedzicznego komponentu w różnicach międzygatunkowych, a także w różnicach indywidualnych w obrębie jednego gatunku.

Jeśli istnieje jedność cech osobowości, która przejawia się bezpośrednio lub pośrednio we wszystkim, co dana osoba robi, to powinien istnieć jakiś sposób scharakteryzowania tej jedności, tej struktury osobowości, która leży u podłoża każdego aktu działania i wyznacza jego kierunek. Ponieważ ten indywidualny styl zachowania powinien ujawniać się najlepiej w przypadku swobodnej ekspresji, psychologowie uznali, że wytwory wyobraźni przypuszczalnie najwięcej mogą powiedzieć o osobowości. W wyobraźni jednostka może swobodnie budować swój własny świat i uczynić się bohaterem każdego dramatu, który zechce skonstruować. Te wytwory wyobraźni psychologowie otrzymują dzięki testom projekcyjnym. W opisanych poprzednio inwentarzach osobowości alternatywy były z góry ustalone, tak że badany musiał odpowiadać, dokonując wyboru między gotowymi odpowiedziami. Testy projekcyjne są bardziej nieokreślone, o luźniejszej konstrukcji, a badany może odpowiadać w sposób bardziej swobodny. Ponieważ badany w odpowiedziach tych daje coś z siebie samego, mówimy, że za pośrednictwem tych odpowiedzi dokonuje on projekcji swej osobowości, podobnie jak aparat filmowy dokonuje projekcji obrazu na ekran. Stąd wywodzi się nazwa testów projekcyjnych.