Zwykle oceny osobowości jakiegoś człowieka dokonują inni ludzie. Pracodawca dobiera sobie pracowników, sąd rozstrzyga o odpowiedzialności oskarżonego, komisja stypendialna decyduje, którzy studenci zasługują na pomoc, każdy z nas wie, z kim chce utrzymywać przyjazne stosunki. Skala ocen pozwala oceniającemu zapisać swój sąd o innej osobie z uwzględnieniem cech wymienionych na tej skali. Najbardziej popularną formą skali ocen jest graficzna skala ocen – na ryc. 16-6 przedstawiono przykład takiej skali. Każdą cechę reprezentuje linia podzielona na odcinki. Jeden koniec przedstawia maksimum ocenianej cechy, drugi koniec – jej brak. Oceniający stawia znaczek w odpowiednim punkcie skali, aby określić, w jakim stopniu badany posiada daną cechę. Istnieje szereg innych form skali ocen, takich jak rangowanie (rankings) i porównywanie każdego z każdym (mcm-to-man comparisons) (Tiffin, 1959).

Stwierdzenie, że ludzie są podobni do siebie o zarazem od siebie różni, zdaje się być jedynie wytartym frazesem. Jednakże jeden z najtrudniejszych problemów psychologii polega na tym, aby określić i zrozumieć dokładnie, pod jakimi względami ludzie są podobni (co jest niezmienne w ludzkiej naturze), a pod jakimi się różnią (w jakiej mierze każda jednostka jest niepodobna do innych).

Pomimo swych ograniczeń testy inteligencji są, być może, najużyteczniejszym narzędziem opracowanym przez psychologię. Użyteczność ich będzie trwała nadal pod warunkiem, że zachowamy właściwe proporcje i nie będziemy ich ani przeceniać (sądząc, że mówią -one o danej osobie więcej, niż w rzeczywistości są w stanie ustalić), ani nie doceniać (z powodu ich oczywistych braków). Następujące stwierdzenia stanowią bezstronną ocenę obecnej sytuacji w pomiarach inteligencji.

Podobne zaburzenia u kobiet, nazwane syndromem Turnera, polegają na tym, ze w wieku, w którym normalnie pojawiają się zmiany pubertalne, ti tych osób nie rozwijają się wtórne cechy płciowe. W pewnym opisanym przypadku tego rodzaju wynik próby chroma- tynowej u młodej dziewczyny był negatywny, taki jak .zwykle bywa u mężczyzn Okazało się, że brak jej jednego chromosomu X, a więc miała 45 chromosomów (Ford i in., 1959 b).

Najbardziej praktyczne podejście do problemów kształtowania pojęć występuje w badaniach nad wykrywaniem uszkodzeń. W badaniach przeprowadzonych przez lotnictwo Stanów Zjednoczonych porównywano dwie metody działania: 1) na podstawie tablic prawdopodobieństwa, że dany symptom czy usterka w działaniu są spowodowane przez określone uszkodzenie, oraz 2) na podstawie techniki połówkowej, w której eliminuje się połowę hipotez (podobnie jak przy odgadywaniu liczby między 1 a 100, gdy najpierw zapytamy: „czy jest ona między 1 a 50?”) po każdym posunięciu. Na podstawie tych eksperymentów (a także na gruncie teoretycznym) trzeba uznać wyższość drugiej metody (Miller, Folley i Smith, 1953).

Zwróćmy uwagę, że kierunek wydłużenia rozkładu skośnego decyduje o jego nazwie. Skośność ma doniosłe znaczenie, jeśli bowiem się jej nie rozumie, różnice pomiędzy medianą a średnią mogą czasami okazać się mylące. Przypuśćmy, że dwife partie polityczne wiodą spór na temat dobrobytu w kraju. Jest rzeczą całkiem możliwą (choć nie częstą), że średnia i mediana dochodów zmieniają się w przeciwnych kierunkach. Przypuśćmy na przykład, że wzrost przeciętnych zarobków łączył się z redukcją skrajnie wysokich dochodów. Wówczas mediana mogłaby się podnieść, podczas gdy średnia by się obniżyła. Partia, pragnąca wykazać, że dochody wzrosły, wybrałaby medianę, natomiast partia, która chciałaby wykazać, że dochody zmalały, wybrałaby średnią.

Aby członkowie społeczeństwa mogli porozumiewać się między sobą, słowa muszą mieć to samo znaczenie dla mówiącego i dla słuchacza. Dziecko może nauczyć się stosować do słownych sygnałów, zanim potrafi wypowiadać słowa, które by miały dla niego to samo znaczenie co i dla osoby, do której są adresowane. Dopiero wtedy dziecko naprawdę posługuje się mową, gdy przekazuje innym ludziom powszechnie przyjęte znaczenia,

– 1. W strategii całościowej badany zakłada, że wszystkie wchodzące w grę właściwości pierwszego przypadku (który w badaniu tym był zawsze przypadkiem pozytywnym) są konieczne dla zdefiniowania pojęcia. Jeśli zatem w danym eksperymencie liczba, rodzaj i barwa figur są właściwościami wchodzącymi w grę (obwódki są nieistotne i pozostają bez zmiany), badany po obejrzeniu pierwszego pozytywnego przypadku, a więc karty zawierającej np. trzy czerwone kwadraty, stwierdzi, że poszukiwane pojęcie to „trzy czerwone kwadraty”, chociaż wie, że pojęciem tym mogłyby być np. „wszystkie karty zawierające kwadraty”. Następna karta może być pozytywnymi lub negatywnym przypadkiem danego pojęcia. Jeśli jest przypadkiem negatywnym, to badany pozostaje przy swej pierwotnej koncepcji, ponieważ nic nie może się z tej karty dowiedzieć: jeżeli pierwsza hipoteza nie była błędna, to żaden negatywny przypadek nie ma znaczenia. Na przykład, jeśli „trzy niebieskie kwadraty” są przypadkiem negatywnym, to hipoteza, że poszukiwanym pojęciem są „trzy czerwone kwadraty”, może nadal być słuszna, lecz przypadek pozytywny, posiadający właściwości odmienne niż pojęcie pierwotne, skłoni badanego do odpowiedniego uproszczenia tego pojęcia poprzez przyjęcie jedynie tego, co jest wspólne dla obu kart – początkowej i nowej. Jeśli nowym pozytywnym przypadkiem są „trzy niebieskie kwadraty”, to badany poprawi obecnie swą hipotezę na „trzy kwadraty”, ponieważ „niebieskie” nie zgadzają się z „czerwonymi”, a zatem do poprawnego pojęcia dochodzi się w końcu przez zredukowanie początkowego niezróżnicowanego pojęcia do tych elementów, które są wspólne dla wszystkich przypadków. Informacji dostarczają przypadki pozytywne powodujące modyfikację początkowej hipotezy.

Jednym ze sposobów rozdzielenia wpływów dziedziczności i środowiska jest badanie dzieci wychowywanych, przez przybranych rodziców. Co roku adoptuje się wielką liczbę dzieci. Ponieważ sprawy adopcji załatwiają placówki społeczne, zwykle bada się dzieci testami i rejestruje się różne o nich dane, co stwarza dobre warunki dla dalszych badań. Dwa główne zagadnienia oczekują odpowiedzi:

Okazało się, że w trakcie dorastania wytworzyły się u tego pacjenta niepełne identyfikacje z kilkoma osobami znaczącymi dla niego, lecz nie był on w stanie osiągnąć tego rodzaju integracji, który określamy jako poczucie tożsamości. Jego silne przywiązanie do matki zostało przerwane przez jej śmierć, gdy miał 12 lat: tęsknił do bliskiego kontaktu z ojcem, lecz ojciec jego przebywał często poza domem w okresie dorastania chłopca. Trzecią osobą, która miała na niego wpływ', był stary, bardzo religijny dziadek, który po śmierci matki wziął na siebie znaczną część obowiązków wobec chłopca, lecz był za stary, by być odpowiednią postacią do identyfikacji. Za kogo uważał się sarn Orchard? Był podobny do matki pod względem pracowitości i łagodnego usposobienia. Podobnie jak ojciec odznaczał się zamiłowaniem do pracy artystycznej, lecz w połączeniu z pewną dobroduszną nieodpowiedzialnością. Swoje konflikty religijne odziedziczył po dziadku. Czasami Orchard był rzetelnym pracownikiem (podobnie jak jego matka), lecz nieraz opuszczał pracę bez żadnej widocznej przyczyny, jedynie dla czystej fantazji (reminiscencja jego wyobrażenia o ojcu): czasem był pełen pobożności (jak dziadek), lecz niekiedy stawał się obojętny wobec religii. Nawet w okresach, gdy stosunkowo najlepiej wywiązywał się ze swych obowiązków, wykazywał pewną niedojrzałość. Gdy jego obowiązki rodzicielskie wzrastały, nie potrafił poradzić sobie z trudnościami, które w końcu zaprowadziły go do szpitala. Jego identyfikacje kolidowały ze sobą zbyt silnie i nie mógł zdecydować się na jakiś stały obraz swej osoby.

Gordon W. Allport {1937, 1961) przyjmuje pewien rodzaj teorii cech, lecz wprowadza rozróżnienie między nią a bardziej rozpowszechnioną teorią cech wspólnych. Aby uniknąć pomyłek, woli obecnie mówić o dyspozycjach indywidualnych zamiast o cechach. Między rodżajami cech wprowadził szereg rozróżnień. Bez poznania ich nie można zrozumieć jego teorii. Po pierwsze, Allport rozróżnia cechy wspólne (common traits) i dyspozycje indywidualne (personal dispositions). Cechy wspólne są to te cechy, które pozwalają na porównywanie ludzi między sobą. Kiedy oceniamy ludzi za pomocą skal wyrażających rozmaite cechy, wówczas mamy na myśli cechy wspólne. Tak więc jego skala wartości (Scale of Values) (Allport, Vernon i Lindzey, 1960) jest przeznaczona do oceny cech wspólnych. Posługując się nią, można porównywać ludzi między sobą, biorąc pod uwagę wartości (teoretyczne, ekonomiczne, estetyczne, społeczne, polityczne, religijne), jakie oni szczególnie cenią. Allport uważa jednakże, że rzeczywistymi cechami, które charakteryzują wyłącznie daną osobę, są dyspozycje indywidualne, a zatem nie można się nimi posługiwać w ścisły sposób przy porównywaniu dwóch osób. Na przykład, dwaj ludzie mogą być agresywni, lecz każdy z nich będzie agresywny inaczej, zależnie od indywidualnych doświadczeń i możliwości. Gdy Allport pragnie być ścisły, wówczas stwierdza, że cecha wspólna nie jest w ogóle prawdziwą cechą, lecz jedynie wymiernym aspektem indywidualnych dyspozycji, które (gdy porównujemy różnych ludzi) różnią się w bardzo skomplikowany sposób.

Behawioralna orientacja współczesnych psychologów skłamała ich do przedstawiania różnych sposobów udoskonalenia tej trzeciej (wspólna reakcja) interpretacji znaczenia. Jedną z prób zmodyfikowania jej jest sugestia, że „zastępcze” zachowanie, może być jedynie częściowe. Wydzielanie przez psa śliny na światło jest jedynie jednym z elementów złożonej czynności jedzenia. Według Osgooda (1953) ta cząstkowa reakcja jest procesem pośredniczącym, pobudzającym organizm do reagowania na symbol w taki sposób, w jaki reagowałby na przedmiot. Tak więc sygnał NIEBEZPIECZEŃSTWO musi wzbudzać pewną słabą formę emocjonalnych czy alarmowych (autonomicznych?) reakcji, które wywołałoby napotkane niebezpieczeństwo: te reakcje, jako procesy pośredniczące, prowadza następnie do reakcji odpowiednich dla unikania rzeczywistych niebezpieczeństw. Można zauważyć, że proces pośredniczący jest pewnym rodzajem behawioralnego odpowiednika „idei” czy „obrazu” niebezpieczeństwa, ł. Znaczenie jako dyspozycja behawioralna. Według Morrisa (1946) cząstkowa reakcja na symbol, która ma coś wspólnego z właściwą reakcją na przedmiot oznaczany, jest jedynie dyspozycją do wykonania tej reakcji: tym, co przenosi znaczenie, jest właśnie ta dyspozycja. Teoria dyspozycji została rozwinięta przez Browna (1958) jako alternatywa w stosunku do teorii szukających specjalnych form zachowania, które by przenosiły znaczenie. Dyspozycja jest to ogólna tendencja do zachowywania się w pewien sposób, która określa różne konkretne formy zachowania, tak jak postawa wobec jakiejś grupy etnicznej wyznacza wiele różnych form zachowania w stosunku do przedstawicieli tej grupy_ ponieważ słowa przenoszą zarówno denotacyjne, jak i konotacyjne znaczenia to dyspozycje, które one wywołują, są złożone. Ktoś mówi swobodnie w jakimś języku, jeśli dane słowo wyzwala w nim wiele dyspozycji wywoływanych przez to słowo również i u innych członków społeczeństwa, którzy posługują się tym samym językiem. Odcienie, różniące znaczenia słów nudę (nagi, obnażony) i naiced (nagi, goły) w języku angielskim, przenoszone są przez nieco odmienne dyspozycje, jakie one wywołują: definicja słownikowa mogłaby ich nie.ujawnić Nie osiągnięto jeszcze uzgodnionej ostatecznie interpretacji znaczenia. Niektórzy autorzy przypisują ten brak zgody staraniom, by znaczenie uczynić czymś specyficznym, podczas gdy w rzeczywistości wiąże się ono z wszelkimi rodzajami zachowania (Humphrey, 1951, s. 229).