Ludzie, mający doświadczenie w dziedzinie oceniania innych osób, często mogą brać pod uwagę różne ukryte wskaźniki oraz informacje o specyficznych indywidualnych doświadczeniach, których nie uwzględniają testy normalizowane na grupach ludzi. Ich oceny, które można nazwać klinicznymi, są alternatywą wskaźników prognostycznych, otrzymanych za” pomocą metod, które można dla kontrastu nazwać statystycznymi. Jak wygląda sprawa względnej trafności przewidywań klinicznych i statystycznych?

Względną nowością w tej dziedzinie jest tak zwana maszyna ucząca (Galanter, 1959: Lumsdaine i Glaser, 1960). Chociaż urządzenia te są jeszcze w dużej mierze w stadium opracowywania, warto poświęcić im uwagę, ponieważ stanowią one ilustrację zasad organizacji uczenia się.

Chociaż znane są w psychologii pewne ogólne zasady, które można stosować do wszystkich ludzi, różnice indywidualne między nimi (a także między innymi organizmami) są sprawą wielce interesującą – nie tylko ze względu na chęć zrozumienia tego, co w jednostkach jedyne i niepowtarzalne, lecz także dlatego, że nowoczesne, złożone społeczeństwo wymaga, by jego członkowie spełniali wyspecjalizowane role. W związku z tym wyłania się problem znalezienia jednostek Ttajbardztej odpowiadających wielu wymaganiom zróżnicowanego społeczeństwa. Wprowadzenie metod statystycznych do psychologii było u: znacznej mierze wynikiem dążenia do tego, by móc mierzyć cechy indywidualne i znajdować wzajemne zależności między nimi. Spośród różnych aspektów osobowości zajmiemy się przede wszystkim zdolnościami podstawowymi, takimi jak inteligencja, rozpatrzymy wpływ dziedziczności i środowiska na te zdolności oraz będziemy starali się poznać daną osobowość jako końcowy produkt wszystkich oddziaływań wewnętrznych i zewnętrznych na daną jednostkę.

Zgodnie ze współczesną psychologią marzenia senne zawierają aspekty trzech mechanizmów kompensacyjnych: symbolizacji, gratyfikacji i fantazji. Freudowska szkoła psychologii zawsze kładła duży nacisk na ukryte znaczenia, przejawiające się symbolicznie w treści snów. Początkowo freudyści byli przekonani, że owe symbole są niezmienne – to znaczy, że określonemu przedmiotowi czy sytuacji przypisanych jest kilka lub jeden stały symbol, który zawsze je w snach reprezentuje. Dla zilustrowania tych wczesnych teorii przytaczamy cytat z pracy Louisa Berga The Humań Personality:

Wystarczająco uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że „strażnicy” w opisanym wyżej eksperymencie wykazali szczególny rodzaj uprzedzenia wobec osób grających rolę więźniów. Uprzedzenia, podobnie jak wiele innych terminów w psychologii społecznej, trudno jest jednoznacznie zdefiniować. Generalnie uznaje się je za skrajną, zazwyczaj negatywną postawę przeniesioną na konkretną klasę lub grupę ludzi. To, czy osoba mająca określone uprzedzenie zachowa się zgodnie ze swoją postawą, zależy od wielu czynników sytuacyjnych.

Zahamowana osobowość to osobowość, która została nauczona – często niewłaściwie – że niektóre motywy są złe, brzydkie lub wręcz odrażające. Dlatego osoba taka będzie czuć się zalękniona, odczuwając normalne pragnienia, i winna z powodu przeżywania wielu życiowych satysfakcji.

Inną cechą stanowiącą o różnicy pomiędzy zachowaniem psychotycznym a neurotycznym i normalnym jest przesadna i nieadekwatna emocjonalność psychotyczna. Psychotyk jest albo zbyt szczęśliwy, albo zbyt smutny, zbyt optymistyczny lub zbyt pesymistyczny, zbyt poirytowany lub zbyt spokojny.

Allport wprowadził także szereg innych rozróżnień, aby pokazać, że dyspozycje są zorganizowane w pewien rodzaj hierarchii – niektóre są o wiele ważniejsze dla danej jednostki niż inne. W tym celu wprowadza on podział na cechy dominujące (cardinal), zasadnicze (central) i wtórne (secondary). Niektóre jednostki wyróżniają się przewagą jakiejś jednej cechy dominującej. Osoby takie mogą być postaciami historycznymi lub fikcyjnymi, a często stają się „osobowościami wzorcowymi”, przy pomocy których określamy innych. Jeśli mówimy, że ktoś jest donżua- nem lub donkiszotem, klasyfikujemy go za pośrednictwem jego podobieństwa do określonej „osobowości wzorcowej”, której cechy, jak sądzimy, są innym znane. Chociaż u niewielu ludzi występuje wyraźna przewaga jednej cechy dominującej, większość posiada kilka cech, które w zasadzie określają ich osobowość. Allport powołuje się na charakterystykę psychologa Williama Jamesa, którego cechowała „wrażliwość, żywość, humanitaryzm i towar zysk ość”. Są to cechy zasadnicze, ponieważ tych parę określeń wystarczyło, aby go scharakteryzować. Allport w pilotażowych badaniach przeprowadzonych jia 93 studentach polecił im scharakteryzować jakąś osobę, dobrze im znaną, za pomocą tylu słów, określeń czy zadań, ilu na to każdy z nich potrzebował. Okazało się, że charakterystyki te wymagały podania przeciętnie 7,2 (od 3 do 10) zasadniczych właściwości (Allport, 1960). Przemawia to za koncepcją niewielu cech zasadniczych. Na koniec istnieje wiele cech wtórnych, wyrażających względnie izolowane zainteresowania lub sposoby reagowania: wiele z nich lepiej jest określać raczej jako „postawy” niż jako „cechy”.

Ponieważ zachowanie dorosłych w znacznej mierze jest dostosowane do ról społecznych, daje się ono w pewnym stopniu przewidzieć. Wiemy, jakiego zachowania można oczekiwać od ludzi na oficjalnej herbatce czy przyjęciu, na meczu piłki nożnej lub na obradach partii politycznej. Człowiek, zazwyczaj pełen godności lub rezerwy, na zebraniu swego klubu może zachowywać się podobnie jak jego koledzy, mówiąc każdemu po imieniu i dzieląc ogólny nastrój szczerej przychylności. Gdy zebranie skończy się, powraca znowu do swego zwykłego sposobu bycia.

Dla stworzenia teorii typów osobowości nie trzeba koniecznie odwoływać się do typów fizycznych czy fizjologicznych. Można szukać typów opartych na cechach behawioralnych czy psychicznych, nie uciekając się do innych korelacji. Być może, spośród teorii typów' psychicznych najlepiej znana jest klasyfikacja na introwertyków i ekstrawertyków, którą zaproponował szwajcarski psycholog Carl J. Jung (1875-1961). Introwertyk, zwłaszcza w czasie emocjonalnego stressu czy konfliktu, skłonny jest zamykać się w sobie. Do charakterystycznych cech intro- wersji należy nieśmiałość oraz skłonność do pracy w samotności, np. raczej w bibliotekach i laboratoriach niż wśród ludzi. Introwertyk może wejść na mównicę, np. w charakterze przywódcy ruchu religijnego, lecz nawet tam działa pod wpływem impulsów wewnętrznych. Ekstrawertyk, przeciwnie, gdy znajduje się w sytuacji stressowej, pragnie zagubić się wśród ludzi. Na ogół bardzo towarzyski jest za pan brat ze wszystkimi. Skłonny jest do wyboru takiego zawodu, jak handel lub prace organizacyjne, gdzie się ma do czynienia raczej z ludźmi niż z rzeczami. Zwykle stosuje się do konwenansów, jest ortodoksyjny, dbały o ubiór, ambitny. Nietrudno będzie każdemu z nas znaleźć wśród swych znajomych „typowego” introwertyka i „typowego” ekstrawertyka. Fakt ten powoduje, że klasyfikacja Junga budzi zaufanie i tłumaczy jej popularność (Jung, 1923).

– 1. Statystyka jest nauką, która zajmuje się zbieraniem danych liczbowych, opracowywaniem tych danych oraz wyciąganiem z nich wniosków.

W przyszłości niewątpliwie zaobserwujemy wzrastające zastosowanie programów jako pomocy w uczeniu się. Gramofon przy nauczaniu muzyki, epidiaskop na wykładach z zakresu sztuki, magnetofon przy nauczaniu języków i wymowy są czymś tak zwykłym, że nie myślimy o nich jako o mechanicznych pomocach naukowych. Programy, czy to stosowane w maszynach uczących, czy w jakiś inny siposób, są innowacją tylko pod tym względem, że wyzyskuje się je tam, gdzie dawniej nie uważano by tego za właściwe, jak np. w nauczaniu gramatyki w szkołach średnich (Blumenthal, 1960), psychologii na uczelni (Harward), logiki (kolegium Hamilton) lub interpretacji Starego Testamentu (kolegium Earlham).