Pomimo powszechnego pragnienia szczęścia i zdrowia wielu ludzi pada ofiarą chorób psychicznych. Przyjmują one postać zaburzeń lub uszkodzeń osobowości, które można podzielić na dwie kategorie zwane ogólnie nerwicami i psychozami. Lżejszą formę z obu wymienionych kategorii stanowią nerwice, w których jakaś funkcja osobowości wymyka się spod świadomej kontroli. W niektórych przypadkach chodzi o uczucie lęku. W innych następuje utrata kontroli nad myślami. Może też pojawić się nie kontrolowane zachowanie, utrata kontroli nad określonymi częściami ciała lub niewydolność organów bez „fizycznych przyczyn”.

Dla dziecka przegrana oznacza podważenie jego umiejętności, które poczytuje za oznakę wartości. Dlatego dziecko ma tendencję do negowania odpowiedzialności za niepowodzenie przez zanegowanie samego faktu porażki.

Główną przeszkodą w leczeniu psychotyków jest ich niezdolność do uznania rzeczywistości. Bardzo utrudnia to porozumienie z nimi. Nie ma sposobu, by stwierdzić, czy słowa, których używają, mają dla nich określone słownikowe znaczenie.

Istnieją tysiące cech, których nazwanie okazało się społecznie niezbędne. Psycholog GORDON W. ALLPORT wyszukał w wydanym w 1925 roku New International Dictionary Webstera 4500 słów oznaczających odrębne formy jednostkowych ludzkich zachowań. Które z cech danej osoby badać, zależy od celu badania. Ci, którzy się na fakcie, że nowy mózg potrafi zapanować nad starym mózgiem. Mówiąc popularnym językiem „głowa” może panować nad „sercem”, jeśli zechce i nauczy się, j a k to robić.

Często okazuje się, że modyfikacja postaw jest bardzo trudna. Nie ma w tym nic dziwnego, jeśli przypomnimy sobie, jak różnorodne funkcje one pełnią. Z własnego jednak doświadczenia wiemy, że ludzie zmieniają swoje postawy, a psychologowie są zainteresowani zarówno tym, dlaczego tak się dzieje, jak i ustaleniem czynników, które wpływają na tę zmianę. Okazało się na przykład, że dla zmiany czyjejś postawy bardzo ważny jest czynnik wiarygodności osoby, która usiłuje do zmiany nakłonić. Znaczny wpływ ma prestiż osoby nakłaniającej, bez względu na to, czy akceptujemy treść jej wypowiedzi, czy nie. Hovland, Janis i Kelley wyróżnili dwa ważne komponenty wiarygodności osoby komunikującej. Są to: fachowość — o której decyduje wykształcenie, pozycja społeczna i wiek, a które określają naszą wiarę w tę osobę i w jej słowa, oraz to, czy jest godna zaufania czy można liczyć na stałość i bezinteresowność jej przekonań. Komiwojażer sprzedający encyklopedię będzie starał się przekonać potencjalnego nabywcę, że postawa pozytywna wobec ogólnej wiedzy ma dla niego i jego rodziny ogromną wartość. Uświadomienie sobie Jak wiele zyskuje on na sprzedaży książek, najprawdopodobniej osłabi perswazyjną siłę jego słów. Natomiast lekarz próbujący zmienić postawę pacjenta, który nałogowo pali, prawdopodobnie — choć i tu nie ma całkowitej pewności — odniesie większy sukces. Uznaje się go bowiem za osobę wiarygodną i osiągającą niewielkie korzyści ze zmiany postawy pacjenta.

Jeśli osoba przejawia symptomy psychotyczne przy jednoczesnym braku fizycznych oznak uszkodzeń organicznych, to psychozę tego typu nazywamy psychozą funkcjonalną. Zakłada się, że psychozy te są reakcją na długotrwały dysonans psychologiczny. Psychologowie sądzą, że podstawowe problemy psychotyków funkcjonalnych, podobnie jak neurotyków, zostają przekształcone w taki sposób, by oddalić lęk. Psychotycy jednak albo nie wykorzystują mechanizmów ucieczki od lęku, charakterystycznych dla neurotyków, albo zmuszeni są z nich zrezygnować ze względu na długotrwały, ostry charakter problemów, z jakimi mają do czynienia. Zachowanie psychotyczne można zatem uznać za ostatnią próbę poradzenia sobie z lękiem wywołanym przez szok psychiczny.

Eksperymenty wykazały, że można przeprowadzać nie tylko subiektywne, ale również obiektywne badania snów. NATHANIEL KLEIT- MAN i WILLIAM DEMENT z uniwersytetu w Chicago przeprowadzili wiele doświadczeń, w których rejestrowali fale mózgowe, poruszenia ciała i ruchy gałek ocznych u śpiących osób. Stwierdzili, że ruchy oczu występują w czasie, kiedy pojawiają się marzenia senne. W 130 na 160 przypadków badane osoby, które obudzono w momencie, gdy wystąpiły ruchy gałek ocznych, potwierdziły, że miały sen. Niektórych z badanych budzono pięć, a innych piętnaście minut po zakończeniu snu, czyli po ustaniu ruchów oczu. Ci, których obudzono po pięciu minutach, potrafili przypomnieć sobie znacznie więcej niż ci, których zbudzono później.

Każdego dnia otoczenie utrudnia nam realizację motywów. Zakłócające bodźce grożą różnego rodzaju nieprzyjemnościami, począwszy od głodu, poprzez dezaprobatę, aż po nudę. Musimy się jakoś przystosowywać do różnorodnych sytuacji, jakie tworzą nasze własne motywy. W taki lub inny sposób musimy rozwiązywać problemy. Musimy się przystosowywać.

Wiemy już, że symptomy nerwicy stanowią efekt nieudanych wysiłków przystosowawczych. Nerwica jest skrajną formą mechanizmu przystosowawczego. Jest jednak formą nieskuteczną, gdyż nie eliminuje przyczyny bolesnych emocji. Osoba, która przystosowuje się poprzez kompensację, wycofanie lub wyparcie, przypomina człowieka, który – aby uśmierzyć ból zęba – łyka kolejne aspiryny, zamiast pójść do dentysty.

Myślenie jest to zachowanie, które operuje ideami, czyli symbolicznymi przedstawieniami rzeczy i zdarzeń. Może ono zatem wyjść poza rozwiązywanie problemów w drodze percepcji lub za pomocą manipulacji, dzięki przedstawieniu zdarzeń i rzeczy nieobecnych, zapamiętanych lub wyobrażonych.

Freud otworzył nową erę w interpretacji marzeń sennych, wykazując, że sny nie są tak bezcelowe i bezsensowne, jak się wydaje, lecz ze zwykle (jeśli nie zawsze) są spełnieniem pragnień śniącego Ponieważ pragnienia te, mówi Freud, pochodzą z nieświadomości śniącego i mogą być dla niego nie do przyjęcia, są zamaskowane Dlatego też Freud odróżniał jawną treść marzenia sennego od jego treści ukrytej. Treść jawna jest tym, co rzeczywiście dzieje się w marzeniu sennym, tym, co mówią i robią występujący w nim bohaterowie. Treść ukryta jest tym, co dany sen implikuje w odniesieniu do pragnień śniącego.

Skoro zgodnie z tą teorią uczucia są jedynie uświadomieniem sobie cielesnego działania, to niemożliwe byłoby doznawanie jakichkolwiek uczuć bez wykonania uświadomionych później czynności cielesnych. Aby zweryfikować nasuwające się tego rodzaju wnioski, C.S. Sherrington z Yale przeprowadził bardzo pomysłowy eksperyment z psem. Przeciął wszystkie drogi nerwowe przenoszące doznania z powrotem do mózgu. Mimo to pies okazywał wściekłość, radość i strach pod wpływem odpowiednich bodźców.