Nauka o Psychologii - Psycholog Gdynia, Białystok, Katowice

Teorie osobowości są próbami opisania w systematyczny i uporządkowany sposób tego, co w poprzednim rozdziale nazwaliśmy strukturą osobowości. Dobra teoria musi powiązać różne elementy charakterystyki jednostek w całość, która wykazuje trwałe, rozpoznawalne cechy, specyficzne dla każdej jednostki, a jednak pozwalające na porównywanie ludzi między sobą. Istnieje wiele teorii – częściowo dlatego, że osobowość jest zdefiniowana tak nieściśle, iż nie wszystkie teorie dotyczą tego samego przedmiotu, a częściowo dlatego, że fakty, na których pełna teoria musi się opierać, nie są jeszcze wystarczająco dobrze znane. Rozpatrzymy cztery grupy teorii: teorie typów, teorie cech, teorie rozwojowe oraz teorie dynamiki osobowości.

Bodziće są odpowiedzialni za naukę swych dzieci, nauczyciele – swych uczniów. Każdy, kto czuje się odpowiedzialny za kształcenie lub szkolenie w domu, szkole, fabryce, czy też na obozie wojskowym, musi się zdecydować, na jakich motywach ma się oprzeć. Ze względu na swoją pozycję związaną z odpowiedzialnością ma on zwykle do dyspozycji nagrody i kary, a sukces jego będzie po części zależny od umiejętności posługiwania się nimi tak, aby zachęcić do uczenia się rzeczy pożądanych, przy niewielkich skutkach ubocznych, których wołałby uniknąć.

Rozkład liczebności przedstawiamy zazwyczaj w formie graficznej jako wykres liczebności, Takie wykresy są jedynie graficzną metodą przedstawienia tych samych danych, które znajdujemy w tablicy liczebności. Przykładem jednej z form wykresu liczebności jest ryc. 13-1 oparta na danych z tablicy 13-2.

Inne eksperymenty z pacjentami z uszkodzeniami mózgu mówią nam, że mogą oni utracić zdolność operowania abstrakcją, nawet jeśli radzą sobie bardzo dobrze wtedy, gdy mają do czynienia z rzeczami konkretnymi.

Dzieci wybitnie uzdolnione również pod względem fizycznym wybijały się w badaniach Termana ponad przeciętny poziom. W szkole podstawowej były one przeciętnie o ok. 3 cm wyższe niż inne dzieci w tym samym wieku. Ich waga przy urodzeniu była powyżej normy. Wcześnie zaczynały chodzić i mówić. Przy rozpoczęciu badań prawie 90% tych dzieci stanowiło czołówkę swej grupy wiekowej pod względem zaawansowania 'w nauce, a żadne nie było opóźnione w nauce. Lektura ich była nietypowa pod względem ilości i jakoś':! czytanych książek, choć czytanie nie przeszkadzało im górować nad innymi dziećmi, jeśli idzie o zdolność przystosowania społecznego i przewodzenia nad kolegami.

Choć w powyższym omówieniu podsumowano główne rezultaty badań nad zależnością uczenia się od lęku, występują pewne dalsze komplikacje. Na przykład, przerywanie uczenia się informacjami o sukcesie lub niepowodzeniu obniża na ogół wyniki badanych o wysokim poziomie lęku, lecz polepsza wyniki osób o niskim poziomie lęku (Mandler i S. B. Sarason, 1952), a zatem badani o wysokim poziomie lęku osiągają w warunkach silnej motywacji wyniki gorsze niż w warunkach słabej motywacji (I. Sarason, 1956). Wszystkie te badania pod pewnym względem są zgodne: badani o wysokim poziomie lęku nie znoszą w ogóle żadnego nacisku, nawet przerywania, gdyż gubią się wtedy podczas wykonywania złożonych zadań polegających na uczeniu się.

Co to jest problem? Gdy tylko aktywność zmierzająca do jakiegoś celu zostaje zahamowana, gdy potrzeba pozostaje niezaspokojona, wątpliwość – nierozwiązana, a pytanie bez odpowiedzi, człowiek staje przed problemem. Obecnie przechodzimy do rozpatrzenia realistycznych sposobów rozwiązywania problemów, kiedy to gromadzi się dowody, przeprowadza rozumowanie i osiąga się zadowalające rozwiązanie 8.

Ponieważ bliźnięta dwujajowe są bardziej zbliżone do siebie pod względem inteligepcji niż zwykłe rodzeństwo, widzimy, że środowisko musi również odgrywać pewną rolę w wyznaczaniu inteligencji. Przyczyną tej różnicy muszą być wpływy środowiskowe, ponieważ z genetycznego punktu widzenia bliźnięta dwujajowe nie są do siebie bardziej podobne niż zwykłe rodzeństwo. Dzielą one jednakże wspólne środowisko wewnątrzmaciczne i wspólnie podlegają wszelkim wpływom, wynikającym z warunków odżywiania bądź ze stanu hormonalnego matki w okresie ciąży. Te warunki okresu płodowego są potężnym czynnikiem środowiskowym, wpływającym na ich rozwój. Również po urodzeniu mają one bardziej podobne środowisko niż zwykłe rodzeństwo. Bracia i siostry, którzy przychodzą na świat osobno, rodzą się w rodzinach o różnej liczbie członków, gdy rodzice ich są w innym wieku i mają inne doświadczenia. Te różnice w strukturze rodziny są bez wątpienia doniosłym czynnikiem środowiskowym, wpływającym na kształtowanie wielu cech psychicznych. Dzieci urodzone jako bliźnięta mają tyle samo braci i sióstr, mają rodziców w tym samym wieku o jednakowej pozycji społeczno-ekonomicznej i są (zazwyczaj) wychowywane według tych samych teorii, jeśli idzie o odżywianie i pielęgnację. Chociaż więc środowiska społeczne obu bliźniąt są odmienne ze względu na różnice, które występują między takimi bliźniętami, są one na ogół bardziej podobne niż w przypadku zwykłego rodzeństwa, a nieco mniej podobne niż u bliźniąt jednojajowych.

Aby ustalić trafność testu, trzeba mieć jakieś kryterium, w stosunku do którego można by oceniać jego prognozy. Test zdolności szkolnych posiada na przykład kryterium w postaci stopni szkolnych. Dla testów osobowości bardzo trudno jest zapewnić odpowiednie kryteria. W jednej z metod, wspomnianej wyżej, przyjmuje się, że wyniki osób ze skrajnie silnymi zaburzeniami wskazują, do czego powinny być zbliżone wyniki testu odbiegające od normy. Tak więc, osobę „normalną” uznaje się za źle przystosowaną, jeśli wyniki, które osiąga, przypominają wyniki pacjentów szpitali psychiatrycznych. Metoda ta nie jest jednak zbyt zadowalająca, ponieważ osobowość to indywidualna struktura cech, a nie suma odpowiedzi na pytania testu. Gdy odwrrócono tę metodę i poszukiwano „zdrowych” (według oceny tych, którzy znali je najlepiej) jednostek, okazało się, że te „zdrowe” jednostki uzyskują bardzo różne wyniki w inwentarzach osobowości (Barron, 1954). Tak więc, metoda dobierania pytań na podstawie korelacji z przyjętym kryterium, która daje dobre wyniki w testach inteligencji, nie jest równie zadowalająca w przypadku testów osobowości.

Wyniki tego testu mogą być przydatne w przewidywaniu osiągnięć w określonych rodzajach pracy. dzieć, czy dana osoba będzie dobrze pisała na maszynie, to wyniki w teście zręczności palców będą liczyć się wyżej niż wyniki w teście ortografii.

Jak wspomnieliśmy, zadania do testu inteligencji często wybiera się, zakładając, że materiał ten jest z pewnością znany wszystkim badanym. Założenie to jest niezwykle trudne do spełnienia, ponieważ dzieci wiejskie i miejskie nie mają jednakowych doświadczeń, poziom używanego słownictwa jest niejednakowy w rodzinach należących do różnych warstw społecznych, a dokładność subtelnego różnicowania może być w pewnych środowiskach nagradzana, w innych zaś ignorowana. Ze względu na trudności włożono wiele wysiłku w skonstruowanie testów, które byłyby mniej zależne od określonej kultury niż powszechnie znane testy typu binetowskiego. Należy do nich test skonstruowany ' przez Cattella (1949), zwany testem „niezależnym od czynników kulturowych”, oraz test Davisa i Eellsa (1953), określony jako test, który nie uprzywilejowuje żadnych środowisk kulturowych, W obu wypadkach starano się stworzyć testy, które nie stawiałyby w niekorzystnej sytuacji dziecka z niższej klasy społecznej. Rozpatrzmy następujące zdanie:

Testy zdolności klasyfikuje się czasem według tego, jak szerokie zastosowanie mają mierzone przez nie zdolności. Tak więc, istnieją testy uzdolnień do wykonywania czynności mających szeroki zakres zastosowania. Spośród testów zdolności ogólnych najlepiej znane są testy ogólnej inteligencji, które omówimy obszerniej w dalszej części tego rozdziału. Jest wiele testów zdolności mechanicznych, ponieważ znaczną część prac na świecie wykonuje się albo ręcznie, albo za pomocą urządzeń mechanicznych (ryc. 14-1).